نَسک شناسی
شترنج نامک، گزارش چترنگ یا ماتیکان شترنگ یکی از کتابهای بجا مانده از زبان پارسی میانه (پهلوی) است. واژۀ پارسی میانه برای کتاب، ماتیکان بوده. ماتیکان چترنگ یعنی کتاب شترنج یا شترنجنامه. این کتاب به داستان ابداع بازی نرد توسط بزرگمهر بُختگان اشاره دارد. این بازی را بزرگمهر در پاسخ به بازی شترنج که سچیدرم پادشاه هندوستان برای انوشَه روان میفرستد، ابداع میکند. فردوسی نیز در شاهنامه گوشههایی از این داستان را از یادگار بزرگمهر به نظم درآورده است. در این داستان آمده است که در زمان فرمانروایی انوشَه روان دادگر، پادشاه هندوستان سچیدرم دیورسام بزرگ برای سنجش خرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتری خود شطرنجی را که مهرههای آن از زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی با ارزش به دربار ایران فرستاد و تخت ریتوس دانا را نیز گمارده انجام این کار ساخت. او در نامهای به شاهنشاه ایران نوشت:
از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید، دانایان شما نیز باید از دانایان ما برتر باشند. پس یا روش و شیوه آنچه را که به نزد شما فرستادهایم (شطرنج) بازگویید و یا پس از این ساو و باج برای ما بفرستید.
شاهنشاه ایران پس از خواندن نامه چهل روز زمان خواست و هیچ یک از دانایان در این چند روز چاره و روش آن را نیافت، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر که جوانترین وزیر انوشَه روان بود به پا خاست و گفت:
این شطرنج را چون میدان جنگ ساختهاند که دو طرف با مهرههای خود با هم میجنگند و هر کدام خرد و دوراندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز میشود.
و رازهای کامل بازی شطرنج و روش چیدن مهرهها را گفت. شاهنشاه سه بار بر او درود فرستاد و دوازده هزار سکه به او پاداش داد. پس از آن تخت ریتوس با بزرگمهر به بازی پرداخت. بزرگمهر سه بار بر تخت ریتوس پیروز شد. روز بعد بزرگمهر تخت ریتوس را به نزد خود خواند و وسیله بازی دیگری را نشان داد و گفت:
اگر شما این را پاسخ دادید ما باجگزار شما میشویم و اگر نتوانستید باید باجگزار ما باشید.
دیورسام چهل روز زمان خواست، ولی هیچ یک از دانایان آن سرزمین نتوانستند وین اردشیر را چارهگشایی کنند و بدین سان شاه هندوستان پذیرفت که باجگزار ایران باشد. این بازی نو تخته نرد بود. گزارش چترنگ و نهش نیواردشیر برگرفته از كتاب متنهای پهلوی، پژوهش سعيد عريان، پژوهشكده زبان و گويش – معاونت پژوهشی سازمان ميراث فرهنگی كشور- صص 127-130 است که به کوشش همازوران بازیابی ایرانشهری تهیه و منتشر شده، و به تمام هم میهنان گرامی پیشکش میشود.
نسک را از اینجا دریافت کنید: ماتیکان گزارش شترنگ و نهش نیواردشیر